Richards Bay Minerals (RBM) betaal jaarlikse belasting van R1 miljard en raam sy ekonomiese impak op R8 miljard per jaar, met R1,5 miljard wat in 2021 aan plaaslike besighede gaan. Hierdie groot pot kontant oefen ‘n buitengewone aantrekkingskrag uit op goeie en slegte akteurs in die omliggende gemeenskap – sowel as hul politieke en kriminele oorheersers – en skep ‘n ‘hulpbronvloek’ wat reeds minstens 18 lewens geëis het. Die maatskappy was aan die voorpunt van die aanpak van geweld-entrepreneurs en georganiseerde misdaad, maar die koste is hoog en die oorlog is nog lank nie verby nie.
Onheilspellende wagte langs die lang, reguit paaie na Richardsbaai, ‘n stad wat in vrees vir sluipmoordenaars leef.
Eerstens staan toringbloekombome skildwagter weerskante van die N2, sowat ‘n uur se ry noord van Durban na Mosambiek. Nader aan die afdraai na Richardsbaai maak bome plek vir reuse-kragdraadstutte en kraglyne wat die pad deurkruis wat na Afrika se grootste diepwaterhawe lei.
Nywerheid hier is kolossaal en blyk onkwetsbaar te wees. Maar die teenoorgestelde is waar; terreur bekruip hulpbronryke en ekonomies strategiese Richardsbaai. Mense word dopgehou.
Hierdie storie handel oor georganiseerde misdaad, korporatiewe kwesbaarheid, politieke manipulasie en hoe dit alles mekaar kruis.
Dit is ook die verhaal van drie mans: gangster Nkululeko Mkhize; Werner Duvenhage, die besturende direkteur van Richards Bay Minerals (RBM); en Martin Mbuyazi, ‘n gemeenskapsverteenwoordiger met invloedryke politieke verbintenisse.
Mkhize is in September 2023 deur die polisie doodgeskiet, maar sy nalatenskap is steeds groot in ‘n verhaal van moord, grootskaalse diefstal, afpersing en bewerings van polisiekorrupsie – ‘n verhaal van ‘n “hulpbronvloek” gesentreer op Richardsbaai wat reeds na bewering ten minste 18 lewens geëis het.
Toe Mkhize dood is in ‘n skietgeveg in Zimbali Estate, een van Suid-Afrika se spoggerigste omheinde gemeenskappe in Natal, was sy bure geskok. Ondersoekers wat sy meteoriese opkoms na mag gevolg het, het gevloek oor die geheime wat hy na sy graf geneem het en die mense wat hy afgepers het, het sy dood gevier. Sy kort, gewelddadige en flambojante lewe bied ‘n venster na ‘n groter storie oor polities-verbonde mafias wat besighede in Richardsbaai – veral RBM – beleër.
RBM is een van die grootste teikens van hierdie kriminele bendes met goeie hulpbronne en is besig om die mees geesdriftige, omvattende terugvegpoging, onder leiding van Duvenhage, aan die gang te kry.
’n Richardsbaai Minerals-mynterrein. (Foto: Mathias Rittgerott / Rettet den Regenwald / Flickr)
RBM se massiewe ekonomiese trek
RBM is in 1976 gestig om swaar minerale sand uit die duine van noordelike Natal te ontgin. Die maatskappy het sowat 5 000 mense in diens – ’n mengsel van permanente en kontrakarbeid.
Benewens RBM se jaarlikse belasting van R1 miljard, wat hom die grootste belastingbetaler in die provinsie maak, raam die maatskappy sy ekonomiese impak op R8 miljard per jaar. Boonop het R1,5 miljard van sy R5,5 miljard verkrygingsbesteding in 2021 aan plaaslike besighede gegaan.
Hierdie groot pot kontant oefen ‘n buitengewone aantrekkingskrag uit op goeie en slegte akteurs in die omliggende gemeenskap, sowel as hul politieke en kriminele oorheersers.
Dié dinamiek is versnel deur die verpligte Breëgebaseerde Swart Ekonomiese Bemagtiging (BBBEE)-aanpassings wat ingestel is toe die Wet op die Ontwikkeling van Minerale en Petroleumhulpbronne in 2004 in werking getree het.
In Julie 2008 het RBM die ondertekening van ‘n Memorandum van Verstandhouding aangekondig vir sy 26% BBSEB-transaksie. Die maatskappy is nou ‘n gesamentlike onderneming tussen Rio Tinto (76%), personeel (2%) en ‘n swart ekonomiese bemagtigingsentiteit (24%).
Die SEB-entiteit sluit vier plaaslike stamme (Dube, Sokhulu, Mbonambi en Mkhwanazi) in wie se grond vir mineraalryke sand ontgin word om sirkoon, rutiel, yster en slak (‘n afskootproduk wat verkry word wanneer metale gesmelt word) van te produseer, wat op hul beurt in ‘n reeks produkte gebruik word, insluitend verf, slimfone en sonskerm.
’n 2009-transaksie het trusts gestig om die gemeenskapsvoordele wat deur RBM betaal word, te bestuur.
Sedertdien het RBM sowat R530 miljoen aan die vier stamme betaal, maar die stryd om beheer oor daardie rykdom was ‘n faktor in die destabilisering en geweld wat die omliggende gemeenskappe geteister het.
Soos ons sal sien, blyk dit dat dieselfde oorwegings – toegang tot hulpbronne en krag – moontlik sommige ingrypings van die provinsiale regering en die departement van minerale bronne en energie (DMRE) gedryf het.
Die vertrouestryd
Tussen 2015 en 2018 het RBM uitbetalings aan sommige van die trusts teruggehou en dit in ‘n wettige hourekening inbetaal hangende die oplossing van bestuurskwessies rondom hierdie trusts en die gebrek aan voordeel wat daaruit vloei na die gemeenskap.
Duvenhage is in Oktober 2018 as besturende direkteur aangestel en het begin om die wisselvallige stringe van geweld, gevestigde belange en korrupsie waarin die maatskappy vasgevang was, te konfronteer.
In 2018 is RBM se bedrywighede twee keer gestaak ná gewelddadige betogings deur kontrakteurs. In 2019 is die maatskappy weer gedwing om aktiwiteite op te skort ná die skietery op een van sy werknemers.
Geweld wat teen die myn gerig is, het RBM laat in Junie 2021 gedwing om force majeure te verklaar.
RBM se gestoei rondom gemeenskapsvoordele was ‘n bydraende faktor. Die kwessie het baie fasette, maar hang af van ‘n voortslepende leierskapgeskil in die Mbonambi-stam, die grootste van RBM se vier gasheergemeenskappe (meer binnekort hieroor).
In dieselfde maand het die DMRE gedreig om RBM se mynlisensie op te skort en die maatskappy sterk bewapen om die teruggehoude fondse uit te betaal, onderhewig aan ‘n bespreking oor die hervorming van die trustaktes. Maar nadat die geld in Augustus 2021 betaal is, het stamowerhede aan Duvenhage se hervormingsproses onttrek.
Duvenhage het egter teruggedruk.
In 2022 het RBM hof toe gegaan en die regter gevra om wysigings aan die trusts te beveel en aangevoer dat hulle misbruik word en gekenmerk word deur ‘n “growwe gebrek aan bestuur” wat gesien het dat slegs ‘n geraamde 16% van die fondse die gemeenskap bevoordeel.
RBM het gesê dat hy by navraag ‘n “onheilspellende prentjie” vasgestel het van groot bedrae geld wat gerig is aan ongespesifiseerde uitgawes, beleggings in derde partye, lenings en uitkerings van trustbates aan nie-begunstigdes.
RBM se hofaksie, wat steeds op uitspraak wag, vra vir nuwe reëls om te verseker dat trustees hul pligte uitvoer en die geld gebruik om gemeenskappe te bevoordeel.
RBM wil Amakhosi (tradisionele leiers) en hul onmiddellike families as begunstigdes verwyder en rade van onafhanklike trustees skep wat gesamentlik deur tradisionele rade en die maatskappy aangestel is.
RBM wil ook die mag hê om finansies te oudit en in te tree as trustees misluk.
Die vier gasheerstamme het RBM in die hof teengestaan (hoewel die maatskappy sedertdien met die Sokhulu-stam geskik het).
Die man wat namens die gasheerstamme die stryd teen RBM aanvoer, is Martin Mbuyazi, wat in Februarie 2017 deur die KZN-regering as administrateur van die Mbonambi-stam aangestel is.
Martin Mbuyazi het in hofstukke gesê RBM se “afknouery” was daarop gemik om geldvloei en die gemeenskappe self te beheer.
Om sy rol te verstaan en hoe hy aangestel kon word, moet ons terugspoel na die opvolgstryd wat die Mbonambi-stam aangegryp het, nie toevallig net toe die massiewe voordele van RBM gereed was om te vloei nie.
Hierdie noodsaaklike geskiedenis sal die twyfelagtige rol van ‘n opeenvolging van KZN-premiers beklemtoon.
Dit sal ons ook voorstel aan Martin se sakevennoot, Judia Mbuyazi, wat die eerste mentor was van, toe mededinger en uiteindelik die slagoffer van die geweld van Nkululeko Mkhize.
Onttroon
In 2006, ‘n jaar nadat sy pa gesterf het, is Sibusiso Mbuyazi as Inkosi, of hoofman, van die Mbonambi-stam aangestel.
In Desember 2008 is RBM se multimiljardrand-SEB-transaksie, wat aansienlike gemeenskapsvoordele ingesluit het, geformaliseer.
Sibusiso Mbuyazi was die stigter van die Mbonambi Community Development Trust en medestigter van die Mbonambi Community Public Benefit Trust en ‘n trustee in albei.
In Januarie 2010 is Sibusiso onttroon in ‘n proses wat deur die provinsiale regering onder die destydse premier Zweli Mkhize gefasiliteer is. Hy is verwyder en deur sy jonger halfbroer, Mkhanyiseni Mbonambi, vervang. Sibusiso het die saak na die hooggeregshof geneem, maar is in 2012 dood. Sy weduwee, Sithembile, ook die eksekuteur van sy boedel, het die hofuitdaging namens haar seun gevolg.
In 2017 het die destydse premier Willies Mchunu Martin Mbuyazi as administrateur van die stam aangestel, hangende die oplossing van die opvolggeskil.
Sy aanstelling was bedoel om stabiliteit te bring, maar met terugskouing kan dit geïnterpreteer word as gemik op die beveiliging van bepaalde sake- en politieke belange: dit was deurslaggewend vir die vrystelling van meer as R70 miljoen se gemeenskapsvoordele wat van RBM betaal is, sowel as wie dit beheer het.
Daar was verskeie hofprosesse wat tot 2018 gelei het rondom Sithembile se reg om namens haar oorlede man op te tree. Sy het uiteindelik in Desember 2018 in die Konstitusionele Hof gewen. Die volle uitspraak het haar reg ondersteun om ‘n hersiening van die premier se oorspronklike besluit om haar oorlede man se aanstelling terug te trek voort te sit.
Nietemin is Martin Mbuyazi in Maart 2019 as iBambabukhosi (in-hoof) erken.
Ná die konstitusionele hofbeslissing het die ANC provinsiale regering, toe gelei deur Sihle Zikalala, probeer om te bemiddel, maar die geweld het voortgeduur.
Gemeenskapsleier Meshack Mbuyazi is in Desember 2019 doodgeskiet, kort nadat hy ‘n vergadering met Zikalala bygewoon het. Meshack, ‘n kontrakteur by RBM, het ‘n afvaardiging gelei wat Sithembile verteenwoordig het, wat te bang was om dit by te woon.
Zikalala het in 2020 prokureur Comfort Ngidi aangestel om die saak te skik.
Sithembile het haarself aan daardie proses onderwerp: “Ons moes ophou baklei in die hof. Dit was frustrerend en kon vir ewig voortduur. So, ons het met die bemiddelaar Comfort Ngidi, (wat intussen gesterf het) gesit en hy het na die stamboom gekyk en gesê my man is die hoof.”
Die uitdager, Mkhanyiseni, was woedend oor die uitslag en het hof toe gegaan om ‘n bevel te kry wat sy broer se verwydering as hoofman bevestig. Sithembile het gesê sy was onbewus van daardie hofproses en het dit nooit betwis nie. In die twee jaar wat gevolg het, het die koningin gewag dat Zikalala en die provinsiale regering aan haar ‘n sertifikaat van erkenning gee en haar as regent erken.
Daardie oproep het nooit gekom nie.
Verskans
In plaas daarvan het Martin Mbuyazi hom in die besigheid van die stam verskans.
In 2015 het hy ‘n direkteur geword van Ubunye Mining Services – ‘n gesamentlike onderneming tussen Unitrans en Ivysea 15, wat Sokhulu, Mbonambi, Dube en Mkhwanazi “entrepreneurs” verteenwoordig – om ‘n reeks materiaalvervoer- en hanteringsdienste by RBM oor te neem.
Die Mbonambi-“entrepreneur” wat op die Ivysea-direksie gesit het, was ene Judia Mbuyazi.
Na sy aanstelling as administrateur en inwonende hoof, het Martin effektiewe beheer oorgeneem van die Mbonambi Gemeenskapsontwikkelingstrust en die Mbonambi Gemeenskapsopenbarevoordeeltrust, wat voorsitter geword het en die trustees wat deur wyle Inkosi Sibusiso aangestel is, heeltemal vervang het.
Lulama Cele, wat ‘n lang sakegeskiedenis met Judia Mbuyazi deel, is as trustsekretaris aangestel.
Martin het ook direkteurskappe in die stam se ander belange aanvaar: die RBM-bemagtigingsvoertuig, Blue Horison, die Mondi-beheerde Siyaqhubeka Forests en sy eiendomstrust, wat beweer het om ‘n grondeisskikking met Transnet te beding wat die weg kan baan vir die uitbreiding van die hawe van Richardsbaai.
Toe RBM in Augustus 2021 deur die DMRE gedwing is om teruggehoue fondse aan die trusts vry te stel, het die Mbonambi Community Public Benefit Trust, onder voorsitterskap van Martin, hom byna R1-miljoen se “reiskoste” uitbetaal die dag nadat die geld in sy rekening beland het.
Dit het ook meer as R5,8 miljoen aan Inkosi Mkhanyiseni betaal. Die Inkosi het nie op amaBhungane-versoeke om kommentaar gereageer nie.
Die eiendomstrust het in 2022 ‘n huis van R5,5 miljoen in die Mzingazi-gholflandgoed in Richardsbaai gekoop, met aanlyn rekords wat aandui dat dit deur Mkhanyiseni bewoon word.
Omstreeks hierdie tyd het Martin Mbuyazi in onguns geval en sy sekuriteitsbekommernisse was so dat dit blyk dat hy uit die gebied ontslaan is.
Die afgesette hoofman se weduwee Sithembile sê Martin is sedert 2022 nie deur die gemeenskap gesien nie. “Hy was nie daar nie. Ek het geen idee wat met die geld gebeur het nie. My oorlede man het die trust in 2009 gestig. In Januarie 2010 is hy onttroon omdat sommige mense die boerpot wou slaan.
“My mense het nie by daardie geld baat gevind nie.”
Hoe is Martin Mbuyazi as administrateur aangestel?
Sithembile het gesê die regering het Martin aangekondig, wat beweer het dat hy ‘n Mbuyazi is, hoewel dit bekend is dat hy Griek is.
Martin Mbuyazi, wat in Februarie 2017 deur die KZN-regering as administrateur van die Mbonambi-stam aangestel is, saam met oudpresident Jacob Zuma. (Foto: Verskaf)
Wie is Martin Mbuyazi?
Mbuyazi het eenkeer ‘n WhatsApp-statusfoto gehad wat wys hoe hy met Jacob Zuma handskud.
Twee onafhanklike bronne het aan amaBhungane gesê Martin was na aan Judia Mbuyazi en Nkululeko Mkhize. Martin Mbuyazi het deur sy prokureur geweier om op ons vrae te reageer. Hy was voorheen aan ‘n private sekuriteitsmaatskappy gekoppel en het ook vir Cord Consulting, ‘n politiek verbonde onderneming, asook vir die Network of Independent Monitors gewerk. Martin is glo deur die Mbonambi-stam aangeneem en het later saam met Willies Mchunu, voormalige KZN-premier, gewerk.
Mchunu het aan amaBhungane gesê voordat hy premier geword het, was hy KZN LUR vir veiligheid en sekuriteit; hy en Nomusa Dube, die LUR vir tradisionele samewerkende regeringsake, is deur die provinsiale regering opgedra om die Mbonambi-hoofskapsgeskil te help oplos.
Mchunu het gesê hy was “verseker” by ‘n Mbuyazi-familiebyeenkoms dat die gesin behoorlike mandaat gekry het om namens die stam te praat toe hulle ‘n administrateur aanbeveel het. Tot Mchunu se “verbasing” het die familie Martin Mbuyazi voorgehou.
Hy het verklaar dat hy Mbuyazi as ‘n geweldsmonitor geken het en, terwyl hy onkant gevang is deur die aanbeveling, het voortgegaan om die gesin se versoek te “formaliseer” met die verstandhouding dat hy aan die familie behoort: “Of hy aangeneem is of nie, weet ek nie.”
Mchunu het gesê Zoeloe-koning Goodwill Zwelithini het hom later genader oor klagtes dat “ek ‘n Griekse persoon aangestel het om die sake van die familie te bestuur”. Hy het aan die koning gesê dat hy behoorlike prosedure gevolg het en bewerings verwerp dat hy breër bande met Mbuyazi het as net om saam met hom as ‘n geweldsmonitor te werk.
“Daar was bewerings dat die ANC ‘n mate van voordeel uit RBM trek, en ek het dit kategories ontken, tensy iemand anders vir my kan sê wie … die koning ingrypende verklarings gemaak het dat die ANC agter RBM-geld aan is … . Ek het net ‘n gesinsbesluit geformaliseer. Ek is nie na aan Martin Mbuyazi nie en het ook niks met RBM-geld te doen nie.”
Mbuyazi is steeds gelys as ‘n direkteur van Gudlulwandle Investments en Siyaqhubeka Forests. Gudlulwandle besit 5,4% van Siyaqhubeka, ‘n belegging wat blykbaar goed afbetaal het. Bosbouverwante grondeise ter waarde van meer as R200 miljoen is tussen 2011 en 2022 vir Siyaqhubeka geoormerk.
Volgens Aktekantoor-data het Mbuyazi in April 2022 ‘n eiendom in Sandton vir R19 miljoen gekoop.
Ten spyte van die gerugte dreigemente teen hom – en ten spyte van die formele erkenning van Inkosi Mkhanyiseni – het Martin voldoende invloedryk gebly om deur al vier stamtrusts gemagtig te word om RBM se pogings om die trusts te hervorm, teen te staan.
Alles oor die geld
Tog het gemeenskapsleier Ntozakhe Mkhathini in ’n 2020-verslag beweer dat dorpenaars vertroue in regeringsingryping verloor het en het Martin Mbuyazi, “wat as ’n messias gebrandmerk is om ons probleme op te los”, die skuld gegee dat hy verdere probleme veroorsaak het.
Wax Ndlela, ’n woordvoerder van die faksie van die Mbonambi-stam wat uitgedryf is toe Inkosi Sibusiso onttroon is, beweer die stap is deur die ANC-geleide provinsiale regering met die medewete van Judia Mbuyazi georkestreer.
’n Familielid van die vermoorde Meshack Mbuyazi het aan AmaBhungane gesê “mense is vermoor vir geld wat vir die gemeenskap bedoel was”.
“Baie geld het verdwyn, en daar is geen behoorlike verslae nie. Die trust is nie lewensvatbaar verkies nie. Die Inkosi is die bewaarder hiervan, en daar is geen egte Inkosi nie. Die eerste taak van nuwe trustees sou wees om te ondersoek watter fondse voorheen uitbetaal is en aan wie.”
Die familielid het gesê ANC-figure het regeringsinmenging in die tradisionele leierskapgeskil gedwing om die geld in die hande te kry. Volgens dié familielid het Meshack Mbuyazi, voor hy vermoor is, gedreig om “die mafias wat groot RBM-kontrakte kaap” te ontbloot.
Kom ons kyk nou van naderby na hierdie “mafias” en waar die berugte Nkululeko Mkhize by die kriminele voedselketting ingepas het.
Kriminele sindikate
Produkdiefstal is nog ‘n uitdaging vir RBM, wat honderde miljoene rande per jaar beloop, maar die mynwerker is net een van die grootste onder ‘n magdom maatskappye wat in Richardsbaai geteiken word.
Grootliga-misdaad het gesien hoe miljoene bestee is aan private sekuriteit deur die meeste van die groot firmas wat daar bedrywig is, insluitend Foskor, South32, Mondi, Tronox Sands, Bidvest en Richards Bay Coal Terminal (een van die wêreld se grootste).
In Februarie 2024 is Sifiso Mncube, die Foskor-verkrygingsbestuurder, doodgeskiet terwyl hy ná werk huis toe gery het. Gewapende mans het 25 AK-47 rondtes in sy motor gepomp. Hy was die jongste in ‘n reeks hoëprofiel-korporatiewe moorde, hoofsaaklik gerig op RBM.
In Mei 2021 is Nico Swart, RBM-hoofbestuurder, doodgeskiet.
In Julie 2020 is gemeenskapsouderling Judia Mbuyazi doodgeskiet.
In Desember 2019 is stamleier Induna Meshack Mbuyazi doodgeskiet.
In Augustus 2016 is Ronny Nzimande, RBM se HR-bestuurder, doodgeskiet.
Polisie en private sekuriteitsbronne wat op voorwaarde van anonimiteit met AmaBhungane gepraat het, het gesê gemeenskapsverteenwoordigers baklei oor die RBM-voordele en dat Mkhize een van die mees genadelose akteurs in hierdie dispute is, wat steeds RBM se beplande Zulti-Suid-uitbreiding van R10 miljard bedreig. Gangster Nkululeko Mkhize het ‘n kort, flambojante lewe gelei voordat hy verlede jaar in ‘n skietgeveg met die polisie gesterf het.
So, wie was Nkululeko Mkhize?
Afhangende van met wie jy praat, was Mkhize ‘n kleintydse boef wat die ligte uitgeslaan het of ‘n beskermde skelm betrokke by ‘n veel groter onderneming, en sy dood aan die hand van die polisie was gerieflik vir sy voormalige vennote in misdaad.
Teen die tyd dat hy gesterf het, was Mkhize ‘n gevierde “sakeman”, dwelmhandelaar en kontantafperser wat in konvooie rondgery het, dikwels vergesel van soveel as 10 swaargewapende lyfwagte.
Een bron het hom beskryf as “ongeletterd en kwaad”, en ‘n ander het gesê hy is “dol ambisieus, belaglik gulsig”. Hy is verteenwoordigend van ‘n ras misdadigers wat onder politieke dekmantel floreer en aansienlike invloed uitoefen.
Teen die tyd dat Mkhize, 32 jaar oud, gesterf het, was hy vol kontant, het hy huise in ten minste twee luukse omheinde landgoedere gehuur, ontwerpersklere gedra en homself en sy tjommies verfilm wat weelderige tradisionele seremonies aangebied het.
Verskeie mini-dokumentêre films is geskiet van verskeie geleenthede wat flambojant deur Mkhize aangebied is. Die rolprente wys swaargewapende mans en ’n magdom bekendes. Een geleentheid was ‘n tradisionele seremonie vir Mkhize se verloofde, Ntethe Nkosi van Nongoma. Die Umkhehlo-geskenk-seremonie het gesien hoe Mkhize met ‘n 30-sterk gevolg, insluitend lyfwagte, opdaag en spog met sy spoggerige verblyf en duur uitrustings, insluitend Louis Vuitton-toerusting.
Deel van die seremonie het publieke skenkings aan die bruidspaar ingesluit, ‘n pronkerige vertoning van rykdom wat kontantbetalings tussen R5 000 en R100 000 gesien het. Bekende persoonlikhede het dit bygewoon en geld geskenk. Onder hulle was Ngizwe Mchunu, ‘n stoere Zoeloe-stamman en vurige ondersteuner van oudpresident Jacob Zuma. Nog ‘n gas was Black Business Federation se baas, Malusi Zondi, wat R20 000 bygedra het. Zondi is ook by die podium by Mkhize se begrafnis afgeneem. Zondi is ‘n uitgesproke kampvegter van sakeforums en hy erken op rekord dat hy “met ‘heavies’ geassosieer het”.
Onderhoude met verskeie bronne het Mkhize met Judia Mbuyazi verbind.
‘n Goedgeplaaste polisiebron het gesê Judia was “geen engel self nie” – hy het gehelp om Mkhize se opkoms in besigheid te fasiliteer en was ‘n stille vennoot in Mkhize se Lekos Towing-besigheid.
Maar die twee het ‘n uitval gehad oor ‘n vrou, en ook omdat Mkhize sy taxi-belange wou uitbrei. Dit het eers in 2021 na vore gekom nadat die polisie ‘n gespesialiseerde taakspan saamgestel het om die RBM-moorde te ondersoek.
Die angswekkende taxi-man
Al is Mkhize dood, praat mense steeds in gedempte toon oor hom.
’n Sakeman wat sy pad jare gelede gekruis het, het dit in antwoord op navrae gesê: “Ek is jammer, ek wil nie oor hom praat nie, selfs buite rekord. Ek wil nie sy naam uiter nie. Hy het my besigheid en my gesin soveel gekos. Ek wil nie aan hom of die mense saam met wie hy gewerk het dink nie. Hulle is steeds daar buite.”
“Mense was doodbang vir hom,” het ‘n sakevrou van Richardsbaai gesê en bygevoeg dat Mkhize se afpersing van mededingende taxi’s tot padsmouse gestrek het wat blyk uit ‘n wydverspreide stemnota van Mkhize wat beskermingsgeld eis.
“Hy het elke week geld in emmers ingesamel. Vir elke taxi wat in sy area gery het, het hy R100 per dag geëis. Hy was baie gevrees. Niemand het dit gewaag om hom te kruis nie. Hy was by dwelms betrokke, en sy slagoffers het gesê hy was by die polisie betrokke. Hy wou deel wees van elke besigheid in Richardsbaai. Hy wou selfs geld by Mr Delivery-motorfietsryers insamel.”
’n Private sekuriteitsmaatskappy het in Mkhize se agtergrond gegrawe toe hy begin aansoek doen vir tenders by ’n groot firma in Richardsbaai. Hul profielverslag, wat deur amaBhungane gesien is, sê Mkhize het aanvanklik prominent in Richardsbaai geword deur sy verbintenis met lede van die Mbuyazi-familie van die Mbonambi-stam.
Polisiebronne het gesê Judia Mbuyazi het aanvanklik Mkhize se Lekos Towing finansieël ondersteun. Die profielverslag het Mkhize verbind met die moorde op Ronny Nzimande, Meshack Mbuyazi, Nico Swart en – ná hul uitval – Judia Mbuyazi self.
“Hy het as ‘n huurmoordenaar opgetree wat sluipmoorde georganiseer en uitgevoer het.”
Die verslag het ook gesê dat Mkhize se eie sekuriteit verskaf is deur ‘n maatskappy wat die Nhlabane Taxi Association beskerm het, wat roetes rondom RBM bedryf.
Verbindings
‘n Bron het aan amaBhungane gesê Mkhize was ‘n skoolverlater wat Zoeloeland verlaat het om vir een van die land se mees prominente taxi-families in Durban, die Gcabas, wat aan Jacob Zuma verwant is, te werk. Die private profielverslag het gesê Mkhize het beskerming by die Gcaba-familie gesoek en daarna beheer oorgeneem van taxi-ondernemings in Richardsbaai, “iets wat onwaarskynlik toegelaat sal word as daar nie ‘n verhouding met hulle was nie”.
Hy was ook vriende met die familie van die plaaslike Richardsbaai-taxi-eienaar Vika Biyela, wat ‘n lang vete met die polisie gehad het. In 2020 is Biyela se familieopstal deur die polisie oorval en op wapens is beslag gelê. Biyela het aan verskeie sakeforums behoort, insluitend die Asidlali Umhlathuze Sakekamer en die Cetshwayo Sakekamer.
Die Cetshwayo Sakekamer lys vier direkteure: Biyela, Alpha Nxumalo, Henry Mpungose en Thabani Gcaba, blykbaar uit die Gcaba-taxifamilie.
Verskeie bronne wat vir hierdie storie onderhoude gevoer is, het baie van die Gcaba-familiekonneksie gemaak. ’n Veteraan-taxi-operateur het Biyela en Mkhize as “Gcaba se seuns” beskryf. Nkululeko Mkhize se pa, Mfihleleni Mkhize, het vir twee Gcaba-gekoppelde busmaatskappye gewerk: Tasnat en Masithembe.
Die Gcaba-familie se betrokkenheid by nywerheidsoorloë is goed gedokumenteer. Dit sluit in ‘n skietery buite die Durbanse hooggeregshof in 1998, ‘n vergelding vir die 1996-sluipmoord op Gcaba-patriarg Simon Gcaba. Mfundo Gcaba het in 2015 in die hof verskyn met aanspraak op selfverdediging ná ‘n noodlottige skietery by die Brookstraat-taxistaanplek in Durban.
In Maart 2024 het die Gcaba-familie ‘n verklaring vrygestel waarin hulle ontken het dat Mfundo die betaalmeester was in die aanslag op die rapkunstenaar Kiernan Aka Forbes se lewe nadat die Nasionale Vervolgingsgesag gesê het bankrekords toon dat Gcaba een van die beskuldigdes betaal het.
Die Gcaba-familie het nie gereageer op vrae wat amaBhungane gestuur het nie.
Nkululeko Mkhize se eie familie is ’n magtige krag in die taxibedryf en het politieke verbintenisse. Sy broer, Zithulele Africa Mkhize, bekend as Mathula, is ‘n magtige, polities verbonde Durbanse taxibaas.
Mathula beweeg onder swaar bewaking rond. Hy is ook ’n medebeskuldigde in die korrupsieverhoor van die voormalige eThekwini-burgemeester Zandile Gumede, wat diep verbonde is aan die RET/Zuma-faksie van die ANC.
Baie van Mkhize se agtergrond het eers na vore gekom nadat hy saam met sy makker, voormalige polisiebeampte Sabelo Cele, by die luukse Zimbali-landgoed sowat 40 km noord van Durban doodgeskiet is.
In ‘n storie oor Nkululeko se begrafnis in die Sunday Times is beskryf dat hy ‘n “ryk op bloed en trane” gebou het.
“Ek wil namens my broer om verskoning vra,” het Mathula aan roubeklaers gesê.
“Ek weet daar is diegene wat hier is om sy dood te vier. As jy vandag hier is en jy het gehuil en is bedroef omdat jy jou familielede aan die hand van my broer verloor het, wil ek namens hom om verskoning vra.”
In Zoeloeland was Mkhize bekend vir sy weelderige leefstyl, maar eers ná die skietery het berigte van sy betrokkenheid by “tender mafia”-aktiwiteite wyd opgeduik asook die gerugte van skakels na dwelms – en vuil polisie.
Zimbali skietgeveg
Die Zimbali-skietgeveg met die polisie het op 20 September 2023 plaasgevind.
Die vorige dag, op 19 September, het Mkhize en Cele dwelmmededingers vermoor in ‘n skietgeveg buite ‘n winkelsentrum in Richardsbaai, 135 km verder. Vyf mense is dood. Die volgende dag het ‘n berig verskyn wat verwys na polisievermoedens oor ‘n dwelmverwante grondgebied (“turf”).
Polisiebronne sê twee van die vyf wat in Richardsbaai vermoor is, was dwelmhandelaars en mededingers van Mkhize en Cele. Die ander was onskuldige omstanders. ’n Dashcam-video wat deur amaBhungane gesien is, wys hoe ’n triomfantlike Mkhize skynbaar van die Richardsbaai-treffer teruggery word. Op die agtersitplek waai ’n stralende Mkhize handwapens en ’n geweer vir die kamera.
Ná die Zimbali-skietery het kolonel Robert Netshiunda, SAPD-woordvoerder, gesê die polisie tree op volgens intelligensie wat verband hou met die dwelmaanslag. Hy het gesê daar is by Mkhize se gehuurde Zimbali-huis op die polisie geskiet en hulle teruggeskiet. Die polisie het later beslag gelê op gewere en 1 000 rondtes ammunisie.
Mkhize was geruime tyd onder die loep van wetstoepassingsagentskappe.
‘n Sunday Times-storie het gesê die polisie was eintlik by Zimbali om Mkhize vir ‘n 2020-moord by die Lekos-sakeperseel in Richardsbaai in hegtenis te neem, waar ‘n 28-jarige man doodgeskiet is. Mkhize is destyds in hegtenis geneem, maar het volgens berigte beweer dat mense van Lekos steel en dat hy teen drie gewapende mans opgetree en een geskiet het. Maar ‘n plaaslike sekuriteitsmaatskappy het sy weergawe betwis. Die nadoodse ondersoekverslag en kringtelevisiebeeldmateriaal het Mkhize se selfverdedigingsverhaal weerspreek. Later is ‘n veiligheidswag aan diens die aand van die Lekos-moord en twee mans wat Mkhize vergesel het in afsonderlike voorvalle doodgeskiet, wat moontlike getuies teen hom uitgeskakel het.
Mkhize het ‘n binnespoor by die plaaslike polisie gehad, wat waarskynlik is hoekom die Lekos-skietery aanvanklik nie behoorlik ondersoek is nie. Veral Mkhize se vennoot-in-misdaad en die man wat aan sy sy gesterf het, Cele, was ‘n voormalige polisieman. Belangstelling in die Lekos-saak het eers weer na vore gekom toe ’n speurtaakspan gestig is om na die vlaag moorde by RBM te kyk.
Ondersoeke – en ‘n toesmeerdery?
Byna onmiddellik nadat Mkhize deur die polisie doodgeskiet is, was daar bespiegelinge dat hy doelbewus stilgemaak is om die voedselketting waarop hy gevoed het – en dié hoër op te beskerm.
Die bekende radio-aanbieder Zimiphi “Zimdollar” Biyela, die suster van Vika Biyela, het beweer die polisie het Mkhize vermoor.
In ‘n artikel van Sunday Times is ‘n bron aangehaal wat gesê het: “Ons is ‘n bietjie teleurgesteld dat hy vermoor is, want daar is belangrike inligting wat hy nog by hom gehad het.”
Die storie het gesê Mkhize was ‘n “hoofleier … maar ons sien hom as iemand wat bevele om dood te koördineer wat van iemand anders afkomstig is”.
Dit sluit aan by inligting van goedgeplaaste polisiebronne wat met amaBhungane gepraat het, wat aandui dat die polisie nader aan Mkhize begin beweeg het met leidrade van ‘n magdom RBM-verwante moorde.
Reeds in Maart 2023 kon die Sunday Times ‘n bron na aan die ondersoek, wat geïdentifiseer is as “‘n man in sy 30’s met plaaslike sakebelange” – duidelik Mkhize – aanhaal in verband met sommige van die moorde.
Ongelukkig het die SAPD se fokus op RBM gewissel van intens tot flou.
Die taakspan wat ná Swart se moord gestig is, het gesoute speurders ingesluit wat Mkhize geprofileer het, nuwe bewyse oor die Lekos-moord gevind het en meer. Hulle het geleer van Mkhize se bande met Judia Mbuyazi, hoe Mkhize se mag gegroei het en hoe die mans uitvalle gehad het oor sake en ‘n wedersydse liefdesbelang.
Mkhize het ‘n aanslag op sy lewe, glo deur Mbuyazi beveel, oorleef. Dit het sy linkerarm gedeeltelik verlam gelaat. Hy het wraak geneem deur die Mbuyazi-moord te orkestreer. Mbuyazi se vrou was in die passasiersitplek van die motor, wat naby ‘n winkel in Richardsbaai geparkeer was, toe die moordenaars toegeslaan het. Sy het wonderbaarlik oorleef.
Die polisie het een van die Mbuyazi-skieters, Omega Ngubane, in hegtenis geneem, maar hy is onverklaarbaar op borgtog vrygelaat en later doodgeskiet. Daarna is lede van die taakspan wat aan RBM toegewys is aan Richardsbaai onttrek en aangesê om die moorddossiere te dra, maar op die maatskappy se diefstalle te fokus. Alhoewel gedemoraliseerd, het speurders weggeskram. Hulle het ‘n profiel van Mkhize gebou en sy verbintenisse ondersoek.
Inmenging
Amabhungane is meegedeel dat ingeligtes die polisie gewaarsku het dat Mkhize vermoor gaan word omdat hy “te ver” gegaan het met grootpratery oor sy manewales en spoggerige vertoon van rykdom. Ondersoekers is glo verdoemende inligting oor Mkhize belowe van ‘n forumlid wat aktief is rondom RBM.
Maar skielik was daar ‘n geheimsinnige hoofkantoor opdrag om al die dossiere aan ‘n hoë profiel in die polisie in Durban te oorhandig. Dit was Augustus 2023. Mkhize is in September deur die polisie doodgeskiet. Sommige polisielede het ‘n rot geruik.
AmaBhungane het bewyse gevind van interne polisiekonflik oor die RBM-saak, hoewel dit moeilik is om vas te stel of dit ‘n turfoorlog of iets meer sinister was.
Die RBM-moorddossiere en die RBM-diefstaldossiere is blykbaar uit die taakspan geneem en onder beheer van Nhlanhla Mkhwanazi, provinsiale polisiekommissaris, geplaas. Dit is egter teengestaan deur generaal-majoor Nonhlanhla Zulu, SAPD se Gespesialiseerde Operasionele Komponenthoof, wat die taakspan effektief beheer het.
AmaBhungane is betroubaar ingelig dat op 19 Desember 2023 ‘n klag met betrekking tot regsverydeling in Richardsbaai geopen is. Aantekeninge in die klagtelêer verwys na die taakspanleier, Zulu, wat ‘n oproep van Mkhwanazi ontvang het wat die oorhandiging van dossiere eis.
Polisiebronne het ook aan amaBhungane hul siening bevestig dat Mkhize se skietery op Zimbali verdag was. Brigadier Athlenda Mathe, SAPD-woordvoerder, het glad nie gereageer op vrae wat amaBhungane gestel het nie.
Geheimsinnige rykdom
Die bron van Mkhize se rykdom is vaag. Afgesien van berigte van afpersingsrakette, het hy nie veel naspeurbare besigheid gehad nie. Hy het drie geregistreerde maatskappye gehad, insluitend Lekos.
Daar is ‘n openbare rekord van een wat ‘n minderjarige staatstender ontvang het, maar bronne het gesê Mkhize het verskeie gevolmagtigdes gebruik om tenders van plaaslike firmas te kry. Hy het ‘n stukkie van hul werk geëis, of anders.
’n Dokument wat aan amaBhungane gestuur is, lys Mkhize as een van 20 Kwambonambi Business Forum se uitvoerende lede. Ander name sluit in Sizwe Mthiyane en Ntokozo Dube, wat in die hof is vir RBM-produkdiefstal.
‘n Bron wat met RBM verbind word, het die drie mans as “‘n beduidende mag” in die Kwambonambi Besigheidsforum beskryf.
Hoe belangrik is daardie forum in vergelyking met ander soos Cetshwayo, veral as in ag geneem word dat polisiebronne aan amaBhungane gesê het dat Mkhize “die RBM-aanslae op lewens bestel het en direk daarmee verbind is”?
Polisiebronne het gesê dat Mkhize ‘n koning is, onbeskaamd om RBM te wil “oorneem” deur ‘n aandeel in kontrakte en gemeenskapsvoordele te verkry, maar ander hooggeplaaste bronne in Richardsbaai is oortuig dat Mkhize ‘n rat in ‘n groter wiel was.
Indien dit so is, aan wie was hy verbind en hoe?
’n Private sekuriteitsbron het aan amaBhungane gesê: “Mkhize was ’n groot mafia-ou. Hy het met baie netwerke gewerk, vrye teuels gehad en topdekking gehad. Dinge is nou relatief stil, maar die moorde bly onopgelos. Niemand het Mkhize se plek volgestaan nie, want hulle het nie die seën van bo nie.”
As die netwerk ‘n kriminele piramide is, waar het hy ingepas?
Gesofistikeerde misdaadsindikate
‘n Senior bestuurder van die Richardsbaai-maatskappy het aan amaBhungane gesê: “Al hierdie dinge hou verband. Verkryging, trusts – as jy terugstaan, verskyn dieselfde mense, soos Nkululeko Mkhize.”
Private sekuriteitskenners en maatskappybestuurders wys op die gesofistikeerdheid van misdaadsindikate in Richardsbaai.
Gesteelde minerale word uitgevoer, wat ‘n veelvlakkige netwerk van spelers benodig, insluitend vragmotorbestuurders, korrupte hawe- en doeanebeamptes, ekspedisiemaatskappye en maatskappye wat die gesteelde produk in die buiteland verkoop.
“Dit beloop miljarde rande,” het ‘n bron gesê. “Dit is ‘n groot kriminele onderneming met geld tot sy beskikking. Sommige polisie is fantasties, maar hoe nader jy aan Richardsbaai kom, hoe hoër is die vlakke van intimidasie. Nkululeko was genadeloos.”
Verskeie bronne het gesê misdadigers is polities verbind en het skakels met sakeforums en taxi-ondernemings.
“Dit is baie gevaarlik. Dit is belangrik om die aandag te vestig op hoe goed ontwikkel hierdie georganiseerde misdaad is. Dit is gesofistikeerd, gewelddadig en brutaal.”
Wie het die geld gekry?
Dit is moeilik om te sien wie die meeste by RBM gebaat het. Dit sal ‘n gedetailleerde rekord vereis van wat RBM in tenders uitbetaal het, wat RBM nie bekend gemaak het nie. Dit sal ook ‘n noukeurige ontleding van betalings deur RBM aan die gemeenskapstrusts vereis.
Alhoewel hul finansies wat in die hof ingedien is blykbaar nie ‘n omvattende rekening verskaf nie, is die kern van RBM se hofsaak teen die trusts die bewering dat geld wat deur die myn uitbetaal word nie behoorlik verantwoord nie, wat deur Martin Mbuyazi ontken word.
Maar die gedetailleerde boekhouding wat beskikbaar is vir die R18 miljoen wat op 25 Augustus 2021 aan die Mbonambi-trust uitbetaal is, is miskien gedeeltelik leersaam.
Soos voorheen beskryf, gaan sommige na Martin (R1-miljoen vir reiskoste) en die Inkosi (R5,8-miljoen); maar daar is ook R3,8 miljoen aan Blackbird Advisory en R7,3 miljoen aan ‘n maatskappy genaamd Andisa FT vir ‘n beweerde skoolablusiebouprojek.
Blackbird Advisory is ‘n finansiële konsultant vir sommige van die stamme en het aansienlike fooie verdien.
Andisa FT word mede-besit deur Fundi Dlamini. Sy is glo in September 2016 saam met vier ander senior werknemers as hoofbestuurder van gemeenskapsverhoudinge by RBM afgedank, ‘n week ná die September-moord op RBM se menslike hulpbronbestuurder Ronny Nzimande, hoewel die maatskappy beklemtoon het dat die twee kwessies nie verband hou nie.
Die Zululand Observer het destyds berig dat daar geglo word die dissiplinêre aksie was die gevolg van moontlike onreëlmatighede met betrekking tot ‘n vervoertender, hoewel dit nooit bevestig is nie.
Twee jaar later het Dlamini saam met Martin Mbuyazi se vrou, Palesa, as mede-direkteur in twee maatskappye verskyn.
Dlamini het via haar prokureur op amaBhungane se vrae gereageer en gesê: “Weens die private en vertroulike aard van die betrokke aangeleenthede, word ons kliënt verhinder om spesifieke besonderhede bekend te maak. Dit is om nakoming van wetlike bepalings oor die beskerming van individuele privaatheid en die vermyding van skade te verseker. Boonop ontken ons enige misleidende implikasies van die vrae wat gestel is.”
Een bron het aan amaBhungane gesê: “Daar was iemand by RBM wat inligting aan politici gegee het. Een van die bestuurders het vir my gesê hy het ‘n oproep van die premier gekry wat gesê het: ‘Ek weet jy het hierdie tender, en ek wil hê jy moet dit aan so en so toeken’. Hoe het die premier dit geweet?”
Daar is geen aanduiding dat die bron na Dlamini verwys het nie, maar die staaltjies gee ‘n idee van die belaaide verhoudings en vermoedens wat RBM se reusagtige heuningpot opgetower het.
Die plaaslike Ubunye-bemagtigingstransaksie wat in 2015 flambojant van stapel gestuur is, het blykbaar ook probleme ondervind.
Unitrans-moeder KAP het in sy 2023-geïntegreerde verslag opgemerk dat “USCS effektief op 30 November 2021 ‘n minderheidsbelang van 30% in Ubunye Mining Services Eiendoms Beperk verkry het vir ‘n vergoeding van R20 miljoen”.
Dit blyk dat die bemagtigingsvennootskap met Ivysea – wat die plaaslike entrepreneurs verteenwoordig – ontbind is, miskien in die geval van RBM, en al die Ivysea-direkteure, insluitend Martin Mbuyazi, het bedank.
Direkte diefstal oortref trustvoordele
Die voordele wat aan individue vloei uit die gemeenskapstrusts en uit bemagtigde verkrygingstransaksies blyk verberg te word deur die impak van direkte diefstal.
In ‘n Sunday Times-verslag verlede jaar was RBM se jaarlikse verliese weens diefstal na bewering R750 miljoen. As honderde miljoene se produkte jaarliks by RBM en ander groot maatskappye in Richardsbaai gesteel word, wie is die groot spelers in daardie speletjie, en hoe word dit verbind?
Verskeie bronne het gesê kriminele sindikate het sleutelpersone gesetel by strategiese firmas in Richardsbaai en by die hawe. Hulle het ook polisie op hul betaalstaat.
Waar het Mkhize in hierdie netwerk ingepas, indien enigsins?
Tydens sy produkdiefstalondersoek in 2023 het RBM ‘n klopjag uitgevoer nadat hy ‘n vragmotor opgespoor het na ‘n pakhuis wat aan die Chinese reus Cosco Shipping in City Deep, Johannesburg, behoort.
Dit was een van verskeie persele waarop die balju onder siviele “Anton Piller”-soektogte toegeslaan het, wat die konfiskering en bewaring van monsters vir latere gebruik in die hof moontlik gemaak het.
Die maatskappy se siviele aksie het kriminele ondersoeke aangevul.
Verskeie vrae ontstaan ook oor moontlike bande tussen die maatskappye op wie se persele die hofbalju toegeslaan het.
In die Anton Piller-hofstukke word verskeie maatskappye en individue genoem, insluitend: Cosco Shipping; Aerotex Commodities; Seletha Industrial and Hidroulics; Oorvloedige minerale; Tobun en Tobun; en Sambhic Resources.
Daar is geen sigbare verband tussen Mkhize, die sakeforums, enige van hierdie maatskappye, of die maatskappy wat in 2024 in Durban toegeslaan is, Southway Logistics, waar beslag gelê is op gesteelde RBM-produkte nie.
Aangaande Southway het die SAPD gesê ‘n vragmotorbestuurder is gevind in besit van gesteelde sirkoon en chloried ter waarde van R15,5 miljoen en die ondersoek het die polisie na Durban gelei, waar die RBM-minerale gevind is. Al die genoemde maatskappye het onregmatighede ontken.
Die polisie het destyds gesê sedert die stigting van die Richardsbaai-taakspan is 43 verdagtes gearresteer vir aanklagte wat wissel van moord, diefstal, betreding en besit van vermoedelik gesteelde eiendom tot die onwettige besit van vuurwapens en ammunisie, bedrog en intimidasie. Die polisie het gesê 68 dossiere word ondersoek; 47 van hierdie sake was in die hof en 202 wapens is gekonfiskeer.
RBM se terugvegpoging teen produkdiefstal by die myn het aansienlike resultate opgelewer. Duvenhage het in Julie verlede jaar aan die Sunday Times gesê diefstal was binne vier maande met 80% af.
Duvenhage het gesê ondanks die afname in diefstalle moet kriminele ‘kingpins’ wat sindikate bedryf steeds vasgetrek word. “Dit is van kritieke belang dat ons op daardie vlak kom. Sommige van ons frustrasies spruit uit hoe ons daardie leer na bo klim,” het hy gesê.
Duvenhage het vroeër vanjaar by die Mynbou-indaba gesê moorde by RBM hou verband met verkryging, nie met die dispute oor die gemeenskapstrusts nie.
Maar soos ons gesien het, is die kwessies en die persoonlikhede verweef.
Duvenhage se strategie
Werner Duvenhage staan sentraal in RBM se pogings om die plaaslike gemeenskappe se guns te wen en sy terugvegpoging teen geweld en diefstal, maar hy is mediasku en versigtig om persoonlike insig in die plaaslike dinamika en sy eie strategie te gee.
Duvenhage het in Oktober 2018 na RBM gekom nadat hy meer as ‘n dekade daaraan bestee het om uraanmyne in die Namibiese woestyn te bestuur. Hoewel hy in ’n afgemete, rustige styl praat, sê ’n kollega wat saam met hom gewerk het dat “Werner se hardcore. Hy vat nie kak nie.”
By die Mynbou-indaba in Februarie het Duvenhage moeite gedoen om te beklemtoon dat die situasie so delikaat was dat hy die kwessies rondom die trusts persoonlik hanteer het.
Hy is aangehaal en gesê dat “net een persoon oor die trusts praat en dit is ek. Jy sal net een naam op die beëdigde verklarings kry en dit is myne. Ons het dit baie duidelik gemaak daar is niemand anders met wie jy kan peuter wat ’n impak gaan hê waarheen ons met die trusts gaan nie.”
Hy het ook beklemtoon dat die veiligheid van sy bestuurders uiters belangrik is. “Die meerderheid van die senior leiers by RBM reis werk toe in gepantserde voertuie met noue beskermingsbeamptes. Totdat ons hierdie situasie hanteer het, weet ons net nie.”
In die openbaar het Duvenhage herhaaldelik die noodsaaklikheid van ‘n vennootskap met gemeenskappe beklemtoon. By die RBM Opedag in April het sy toespraak die noodsaaklikheid beklemtoon om die gemeenskap se ondersteuning agter die behoud van die Zulti Suid-projek te mobiliseer.
In Junie vanjaar het MiningMX voorgestel dat dit “alle stelsels gaan” is vir die Zulti-Suid-uitbreiding, maar tog het RBM se formele antwoord op amaBhungane se uitgebreide vrae blykbaar ontwerp om te onderstreep hoe broos die situasie bly – en dat die multimiljardrand-uitbreiding opgehou word.
Die maatskappy het gesê dat “by Richards Bay Minerals bly die veiligheid en sekuriteit van ons mense en die gasheergemeenskappe ons prioriteit, en ons kernmotivering vir volgehoue terugslag op misdaad.
“In 2021 het RBM beduidende operasionele ontwrigting in die gesig gestaar as gevolg van ‘n eskalasie in die veiligheidsituasie, insluitend verhoogde burgerlike onrus en kriminele aktiwiteite. RBM het daarna die bestaan van ‘n gesofistikeerde kriminele netwerk ontdek wat betrokke is by produkdiefstal wat ons besigheid raak. Hierdie kriminele aktiwiteit het nie net ‘n nadelige finansiële impak op ons besigheid gehad nie, maar dit het ook bygedra tot onstabiliteit in die streek en het die veiligheid en sekuriteit van ons mense en gasheergemeenskapslede negatief beïnvloed.
“Hierdie ontwrigtings bedreig ook die lewensvatbaarheid van die Zulti-Suid-projek, wat noodsaaklik is in die volgende fase van ontwikkeling vir RBM, en die sleutel tot die handhawing van RBM se bydrae tot die provinsie en ons vennootgemeenskappe. Vandag is die projek onbepaald opgeskort en nie RBM of die gasheergemeenskappe kan daarby baat vind totdat ons vol vertroue kan wees dat dit in ’n stabiele en veilige omgewing ontwikkel kan word nie.”
Afsluiting
Die bande tussen Nkululeko Mkhize, die taxibedryf en sakeforums wat sinoniem is met geweld en afpersing is illustratief. Die ANC provinsiale regering se hantering van die Mbonambi-leierskapdispuut en die installering van Martin Mbuyazi as administrateur lig rooi vlae oor politieke manipulasie.
Nog ’n bekommernis is die polisie se hantering van die RBM-produkdiefstal en moorddossiere. Hoekom het die polisie warm en koud geblaas oor die ondersoek, en hoekom is die dossiere skielik net voor die noodlottige skietgeveg met Mkhize heraangewys?
Is die ondersoeke ontwrig om sleutelfigure wat aan kriminele netwerke gekoppel is in hegtenis te neem? Die gesukkel en interne polisiestryd oor die hantering van die sake is verdag en ondermyn doeltreffende wetstoepassingsreaksies op georganiseerde misdaad en persepsies oor polisiedoeltreffendheid.
Bestuurders by verskeie groot maatskappye in Richardsbaai is oortuig Nkululeko Mkhize het met die seën van “higher-ups” geopereer, maar dat hy te groot geword het vir sy skoene en gedreig het om hul georganiseerde kriminele netwerk te ontbloot, waarvoor hy gerieflik deur die polisie doodgeskiet is.
‘n Bron het gesê “hy word ‘n hindernis vir die lang lewe van die myn en die voordele wat daarmee gepaard gaan”.
Baie dui daarop dat hierdie hipotese akkuraat is.
Ons storie beklemtoon hoe georganiseerde misdaadsindikate besighede geïnfiltreer het en in staat is om met relatiewe straffeloosheid te steel, af te pers en te moor. Pogings om terug te veg is duur en ondermyn deur bewerings van polisiekorrupsie. Diefstal en die beweerde wanbesteding van gemeenskapsvoordele bedreig die langlewendheid van besighede met beduidende ekonomiese impak.
Politieke verbintenisse wat kriminele aktiwiteite beskerm en bemagtig, hou ‘n kultuur van straffeloosheid voort en elke moord dra by tot die klimaat van vrees. DM
